Handboek stedeling

Het Handboek voor de stedeling is eigenlijk een Franstalig werk met de titel “Manuel du citadin: entretiens familiers sur les règlements communaux”, geschreven door P. Smets en Ch. Grandprez in 1878. De editie die we hier beschikbaar stellen via een doorklikbare inhoudstafel en scans (PDF, grafisch met doorzoekbare tekstlaag) is de tweede editie van 1882, uitgegeven door de Imprimerie F.-B. Schaumans te Sint-Gillis (Saint-Gilles-Bruxelles).

De volledige beschrijving luidt:
Manuel du citadin : entretiens familiers sur les règlements communaux / par P. Smets et Ch. Grandprez. – 2e édition, revue et corrigé. – Saint-Gilles-Bruxelles : F.-B. Schaumans, 1882. – 171 p.

Het “Manuel du citadin” werd geschreven naar aanleiding van een initiatief van senator baron de Sélys-Longchamps. Op 22 februari 1860 sprak hij de wens uit dat de Belgische grondwet zou worden onderwezen aan de leerlingen van het lager onderwijs en de zogenaamde adultenscholen. In de negentiende eeuw waren deze scholen de belangrijkste onderwijsinstellingen voor volwassenen, wat betekende dat de leerlingen minstens 14 jaar oud waren. De meeste leerlingen waren waarschijnlijk tussen de 15 en 25 jaar oud.

Na het initiatief van Sélys-Longchamps schrijven twee onderwijzers, met steun van de minister van onderwijs, een boekje dat de gemeentelijke wetgeving met concrete voorbeelden aan de leerlingen uitlegt. Het is namelijk niet genoeg om alleen de grondwet te kennen om een goede burger te zijn. De auteurs weten dat de gemeentewet vaak weinig respect krijgt. Als bewijs noemen ze de vele veroordelingen door de politierechtbank van de stad Brussel.

Het boekje is helemaal geen saaie opsomming van wetten. Integendeel, het is geschreven voor leerlingen en (jong)volwassenen uit het arbeidersmilieu. De teksten zijn dus redelijk begrijpelijk en bevatten wat je stichtende voorbeelden kunt noemen. Als je als mens van de eenentwintigste eeuw deze teksten van bijna 130 jaar oud leest, krijg je een beeld van de zeden en gewoonten in Brussel aan het einde van de negentiende eeuw.

In de paragrafen over de ‘Améliorations des villes’ (de verbetering van de steden) wordt gesproken over de aanleg van de Leopoldswijk (“la création du quartier Léopold”), de aanpassingen van het Ter Kamerenbos (“la transformation du bois de la Cambre”) en de verbeteringen bij de vijvers van Elsene (“les améliorations effectuées aux étangs d’Ixelles”). Je leest – en beleeft – het in de woorden van die tijd.

Er wordt hulde gebracht aan de Brusselse burgemeester Charles De Brouckere (inderdaad, zonder accent op de voorlaatste -e!) omdat hij stromend water in de stad bracht. Ter ere van hem werd een fontein opgericht die op 12 oktober 1866 werd ingehuldigd “près de l’ancienne porte de Namur”. Tegenwoordig staat deze fontein op de Jan Palfijnsquare, dichtbij het Koning Boudewijnstadion.

In een hoofdstuk over de ‘Securité publique’ (openbare veiligheid) lezen we dat het in de winter verboden is om na negen uur ’s avonds nog meubels, (koop)waren en ladders te verhuizen of te vervoeren. In de zomer geldt dat verbod pas vanaf tien uur ’s avonds.

In een hoofdstuk over de ‘Population’ (bevolking) worden de formaliteiten van de burgerlijke stand uitgelegd. Over de aangifte van een geboorte lezen we:

“Les déclarations doivent être faites, endéans les trois jours qui suivent la naissance, par le père ou, à son défaut, par le médecin, la sage-femme out toutes autres personnes habitant la maison où l’enfant est né. Un médecin spécial est chargé des rendre à domicile pour constater la naissance. Le déclarant, assisté de deux témoins, se rendra à l’hôtel-de-ville, muni de la déclaration du médecin-vérificateur. Il produira l’acte de mariage ou le bulletin de domicile de la mère.”

In een hoofdstuk over ‘Économie’ lezen we een voorbeeld dat moet aanzetten tot spaarzaamheid. Tegelijk leren we ook iets over de waarde van geld in die tijd:

“Trente-six francs cinquante centimes… c’est… une chambre de plus au logement… le bois de l’hiver… le prix d’une chèvre… de quoi payer l’école…”.

Het “Manuel du citadin” bevat geen genealogische informatie in strikte zin. Maar door het boekje te lezen, kun je een goed beeld krijgen van de Brusselse tijdsgeest aan het einde van de negentiende eeuw. Het is prima achtergrondinformatie voor wie een familiegeschiedenis wil verrijken of zich wil verdiepen in de leefomstandigheden van het verleden.

De eerste editie van het “Manuel du citadin” dateert van 1878. We gaan ervan uit dat de auteurs meer dan 70 jaar geleden zijn overleden en dat de tekst van het boekje daarom volgens de Belgische wet op het auteursrecht rechtenvrij is. Als je toch denkt rechten op de tekst te hebben, verzoeken we je vriendelijk contact met ons op te nemen.