Skip to content

Handboek stedeling

Het Handboek voor de stedeling is in feite een Franstalig werk met de titel “Manuel du citadin: entretiens familiers sur les règlements communaux”, geschreven door P. Smets en Ch. Grandprez in 1878. De editie die we hier via een doorklikbare inhoudstafel en scans (PDF, grafisch met doorzoekbare tekstlaag) ter beschikking stellen is de tweede editie van 1882, uitgegeven door de Imprimerie F.-B. Schaumans te Sint-Gillis (Saint-Gilles-Bruxelles).

De volledige beschrijving luidt:
Manuel du citadin : entretiens familiers sur les règlements communaux / par P. Smets et Ch. Grandprez. – 2e édition, revue et corrigé. – Saint-Gilles-Bruxelles : F.-B. Schaumans, 1882. – 171 p.

Het “Manuel du citadin” kwam er naar aanleiding van een initiatief van senator baron de Sélys-Longchamps. Op 22 februari 1860 drukt hij de wens uit dat de Belgische grondwet onderwezen zou worden aan de leerlingen van het lager onderwijs en van de zogenaamde adultenscholen. Deze laatste vormden in de negentiende eeuw de belangrijkste onderwijsinstellingen voor een publiek van volwassenen, waaronder men dan moet verstaan: leerlingen van ten minste 14 jaar oud; vermoedelijk waren de meeste leerlingen tussen 15 en 25 jaar oud.

In navolging van Sélys-Longchamps schrijven twee onderwijzers met de steun van de minister van onderwijs een boekje dat de gemeentelijke wetgeving op basis van concrete voorbeelden aan de leerlingen moet uitleggen. Het volstaat immers niet de grondwet te kennen om een eerbiedwaardig burger te zijn. De auteurs zijn er zich van bewust dat de gemeentewet vaak met weinig respect wordt bejegend en als bewijs daarvan halen ze de talloze veroordelingen aan die door de politierechtbank van de stad Brussel worden uitgesproken.

Het boekje is allerminst een saaie opsomming van wetten. Wel integendeel. Het is immers geschreven voor leerlingen en voor (jong)volwassenen uit het arbeidersmilieu. De teksten zijn dus redelijk bevattelijk en voorzien van wat men stichtende voorbeelden zou kunnen noemen. Wie als mens van de eenentwintigste eeuw deze teksten van bijna 130 jaar oud leest, kan zich een beeld vormen van de zeden en gewoonten in Brussel op het einde van de negentiende eeuw.

Zo wordt er in de paragrafen over de ‘Améliorations des villes’ (de verbetering van de steden) gesproken over de aanleg van de Leopoldswijk (“la création du quartier Léopold”), de aanpassingswerken van het Ter Kamerenbos (“la transformation du bois de la Cambre”) en de vijvers van Elsene (“les améliorations effectuées aux étangs d’Ixelles”). Men leest – en beleeft – het in de woorden van die tijd.

Hulde wordt gebracht aan de Brusselse burgemeester Charles De Brouckere (inderdaad, zonder accent op de voorlaatste -e!) omdat hij het stromend water in de stad bracht. Te zijner ere wordt een fontein opgericht die op 12 oktober 1866 werd ingehuldigd “prés de l’ancienne porte de Namur”. Tegenwoordig vindt men deze fontein terug op de Jan Palfijnsquare, nabij het Koning Boudewijnstadium.

In een hoofdstuk over de ‘Securité publique’ (openbare veiligheid) lezen we dat het in de winter verboden is om na negen uur ’s avonds nog meubels, (koop)waren en ladders te verhuizen of te vervoeren. In de zomer geldt dat verbod pas vanaf tien uur ’s avonds.

In een hoofdstuk over de ‘Population’ (bevolking) worden de formaliteiten van de burgerlijke stand toegelicht. Met betrekking tot de aangifte van een geboorte lezen we:

“Les déclarations doivent être faites, endéans les trois jours qui suivent la naissance, par le père ou, à son défaut, par le médecin, la sage-femme out toutes autres personnes habitant la maison où l’enfant est né. Un médecin spécial est chargé des rendre à domicile pour constater la naissance. Le déclarant, assisté de deux témoins, se rendra à l’hôtel-de-ville, muni de la déclaration du médecin-vérificateur. Il produira l’acte de mariage ou le bulletin de domicile de la mère.”

In een hoofdstuk over ‘Économie’ lezen we een stichtend voorbeeld dat tot spaarzaamheid moet aanzetten. Tezelfdertijd echter leren we ook iets over de waarde van het geld in die tijd:

“Trente-six francs cinquante centimes… c’est… une chambre de plus au logement… le bois de l’hiver… le prix d’une chèvre… de quoi payer l’école…”.

Het “Manuel du citadin” bevat geen genealogische informatie in strikte zin. Door het boekje te lezen kan men zich echter een goed beeld vormen van de Brusselse tijdsgeest, einde negentiende eeuw. Prima achtergrondinformatie dus voor wie een familiegeschiedenis wil stofferen, of zich eenvoudigweg in de leefomstandigheden van het verleden wenst te verdiepen.

De eerste editie van het “Manuel du citadin” dateert van 1878. We zijn er dan ook vanuit gegaan dat de auteurs op dit ogenblik meer dan 70 jaar geleden zijn overleden en dat daarom de tekst van het boekje volgens de Belgische wet op het auteursrecht rechtenvrij is. Mocht u desondanks van mening zijn rechten op de tekst te kunnen doen gelden, dan verzoeken wij u vriendelijk ons te contacteren.

TABLES DES MATIÈRES.

Préface 3
Introduction 5

CHAPITRE PREMIER. Considerations générales.

1. Améliorations des villes 7
2. Suite 10

CHAPITRE II. Voie publique.

3. Promenades 13
4. CirculationTrottoirs 15
5. Vente de marchandises 17
6. Stationnement des voitures 18
7. Voitures et cochers 19
8. Devoirs des cochers envers le publique 21
9. Frein, éclairage des voitures, grelots 23
10. Omnibus, tramways 24
11. Balayage des rues 26
12. Neige, gelée, dégel, verglas 27
13. Emmagasinage des combustibles 29
14. Ouvertures des cavesCharrettes à bras 31
15. Déchargements sur les quais 33
16. Colporteurs, commissionnaires, crieurs de journaux 35

CHAPITRE III. Dégradations.

17. Dégradations des propriétés privé et publiques 37

CHAPITRE IV. Bâtisses.

18. Saillies sur la voie publique 39
19. SuiteAffiches 40
20. Écoulement des eaux pluviales et ménagères 43
21. Clôtures et cloisons le long de la voie publique 44

CHAPITRE V. Sécurité publique.

22. Bâtiments menaçant ruineÉtablissements dangereux,
insalubres ou incommodes 46
23. DéménagementsVisites chez les fripiers 48
24. Rassemblements en cas d’émeute 50

CHAPITRE VI. Dangers divers.

25. Divagation des chiens 52
26. Conduite de bêtes à cornes 53
27. IncendiesPrécautions à prendre 54
28. IncendiesPétrole 56
29. IncendiesGazFumivoresBoulangeriesPétrole
(débitants) 58
30. IncendiesÉchellesSociétés d’assurance 60
31. InondationsInsensésÉchafaudagesPots de fleurs
Cages 62
32. Jeux Défendus 64

CHAPITRE VII. Outrages.

33. Outrages et injures 66

CHAPITRE VIII. Vagabondage et assistance.

34. Mendicité et vagabondage 69
35. Assistance publique 71

CHAPITRE IX. Population.

36. Recensement 74
37. Population 76
38. Formalités d’état civil 78
39. Service militaire garde civique 82

CHAPITRE X. Divertissements.

40. Fêtes et divertissements 84
41. SuiteFeux d’artifice 86
42. Spectacles 88
43. Établissements publicsFermeture et heure de retraite 90
44. Tapages nocturnesCharivaris 92

CHAPITRE XI. Campagne et animaux.

45. ChampsMaraudage 93
46. Oiseaux insectivores 95
47. Le nid de fauvette 98
48. Mauvais traitements à l’égard des animaux 99

CHAPITRE XII. Navigation.

49. Pêche et navigation 102
50. Port 103

CHAPITRE XIII. Halles et marchésMesures.

51. MarchésDispositions générales 106
52. Marchés pour la vente en détailHalles 109
53. Poids et mesures 112
54. Poinçonnement des poids et mesures 113
55. Balances 115

CHAPITRE XIV. Contributions.

56. Contributions diverses 118
57. Électorat 120
58. Eaux de la ville 122

CHAPITRE XV. Économie.

59. Mont-de-Piéte 124
60. Caisse de prévoyance 125
61. SuiteSociétés de secours mutuels 127
62. Le petit verre d’eau-de-vie 130
63. Chômage du lundi 132

CHAPITRE XVI. Charlatans.

64. Charlatans 134

CHAPITRE XVII. Hygiène.

65. Ferme des boues 136
66. Malades: Bruits de la rueExhalaisons 139
67. Denrées ou boissons falsifiées ou corrompues 142
68. Suite des denrées etc.Fruits verts 144
69. Abatage des animaux 145
70. Epizootie 148
71. Maladies épidémiques 150
72. Remèdes secretsService sanitaire 152
73. Cimetières 154

CHAPITRE XVIII. Ouvriers.

74. Le capital et le travail 155
75. Suite 158
76. Grèves 160
77. SuiteConseils de prud’hommes 162

FIN DE LA TABLE

One Comment

Trackbacks & Pingbacks

  1. Brusselblogt » Blog Archive » Dixit: Des rues larges et bien aérées

Comments are closed.